TTV – Nhiều hoạt chất có khả năng kháng nấm, kháng khuẩn,… gây độc cho tế bào ung thư (chất chống ung thư) được các nhà khoa học Viện hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam phát hiện mới đây lại xuất phát từ loại gia vị nổi tiếng của vùng miền núi Tây Bắc, Việt Nam.
Mắc khén có tên khoa học Zanthoxylum rhetsa (Roxb.) DC., thuộc họ Cam (Rutaceae). Một số tên thường gọi khác: Vàng me, Sẻn hôi, Hoàng mộc hôi. Theo y học dân gian, quả Mắc khén có vị đắng cay, mùi thơm, tính ấm, có tác dụng làm se, kích thích, lợi tiêu hóa. Vỏ thân thơm, bổ và hạ nhiệt dùng trị tiêu chảy, sốt rét, thấp khớp, mất trương lực của dạ dày. Tinh dầu quả dùng chữa thổ tả.
Thông tin từ Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho biết, với mong muốn tìm hiểu rõ về thành phần hoá học và hoạt tính kháng nấm, kháng khuẩn, gây độc tế bào của cây Mắc khén (Z. rhetsa), nhằm tìm kiếm các thành phần có hoạt tính tốt có thể định hướng sử dụng làm thuốc chữa bệnh trên cơ sở nguồn dược liệu quý của Việt Nam. PGS.TS Nguyễn Thị Hồng Vân và nhóm nghiên cứu Viện Hóa học các Hợp chất thiên nhiên (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) đã thực hiện đề tài “Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học cây mắc khén (Zanthoxylum rhetsa) nhằm định hướng khai thác, sử dụng một cách hiệu quả nguồn tài nguyên thực vật này”.
Kết quả được nhóm nghiên cứu đã phân lập, xác định cấu trúc hóa học và hoạt tính kháng nấm, kháng khuẩn, gây độc tế bào ung thư của các hợp chất thứ cấp từ các bộ phận lá, quả, vỏ thân cành cây mắc khén.
Quy trình và phương pháp nghiên cứu của PGS.TS Nguyễn Thị Hồng Vân và nhóm nghiên cứu Viện Hóa học các Hợp chất thiên nhiên như sau: Việc phân lập và tinh sạch các chất được sử dụng các phương pháp sắc ký kết hợp, như: sắc ký lớp mỏng trên bản mỏng silica gel đế nhôm tráng sẵn DC-Aluofolien 60 F254 (Merck 1.05715), sắc ký cột với chất hấp phụ là silica gel pha thường (Merck, 0.040-0.063mm), pha đảo (YMC, 30-50µm, Fujisilisa Chemical Ltd.) hoặc nhựa trao đổi ion Diaion HP-20 (Misubishi Chem. Ind. Co., Ltd.).
Việc xác định cấu trúc hoá học của các hợp chất phân lập được dựa vào các phương pháp vật lý và các phương pháp phổ như phổ khối lượng phun mù điện tử (ESI-MS), phổ khối lượng phân giải cao (HR ESI-MS), phổ cộng hưởng từ hạt nhân một chiều (1H-NMR, 13C-NMR, DEPT) và hai chiều (HSQC, HMBC, COSY, NOESY).
Tinh dầu thu được bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước trên thiết bị Clavenger và được xác định thành phần hoá học trên thiết bị sắc ký khí kết nối khối phổ (GC/MS) với máy sắc ký khí HP7890A (Mỹ) nối ghép với detector khối phổ Agilent5975C (Mỹ), thư viện phổ Wiley 275, NIST 98 và kết hợp với chỉ số khóa thời gian lưu (Kovast Index). Hoạt tính kháng vi sinh vật kiểm định được tiến hành trên các phiến vi lượng 96 giếng. Độ độc tế bào in vitro được tiến hành theo phương pháp SRB.
Cụ thể, đã phân lập và xác định cấu trúc của 15 hợp chất từ vỏ thân, trong đó có một chất mới là Zanthorhetsavietnamese, 8 chất từ lá và 5 chất từ quả. Một số chất thể hiện có hoạt tính tiềm năng, trong đó đáng chú ý là hoạt chất nitidine và hesperidin.
Thông qua các kết quả nghiên cứu, nhóm đã tìm ra các thành phần có tiềm năng trong cây mắc khén như chất nitidine, hesperidin và tinh dầu, có hoạt tính kháng nấm, kháng khuẩn, gây độc tế bào ung thư, đồng thời chiếm hàm lượng cao trong cây.
Để tiến tới việc khai thác một cách có hiệu quả các thành phần hoạt tính này nhằm định hướng phát triển thành các sản phẩm thiên nhiên có giá trị chăm sóc sức khỏe cộng đồng, các nhà khoa học kiến nghị nên có thêm các nghiên cứu về một số hoạt tính khác như kháng viêm, giảm đau, chống oxi hóa, tăng cường miễn dịch, độc tính cấp, độc tính bán trường diễn … của các thành phần này.
Tại Việt Nam, mắc khén được coi là cây gia vị đặc sản của vùng núi phía Bắc (là “linh hồn” của những món ăn), đặc biệt ở các tỉnh Sơn La, Lai Châu, Điện Biên, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Hà Giang hay ở một số vùng khác như: Thanh Hóa, Nghệ An…
Đồng bào các dân tộc vùng Tây Bắc, đặc biệt là dân tộc Thái …họ thường dùng quả mắc khén thay hạt tiêu làm gia vị, lá non của cây mắc khén cũng được dùng làm gia vị cho các món.
Quả mắc khén hình tròn, lúc tươi có màu xanh lá cây, rất thơm. Hạt hình cầu, khi chín có màu đen óng. Hạt này có vị cay tê đầu lưỡi và mùi thơm đặc trưng. Có người gọi Mắc khén là “hạt tiêu rừng”, có lẽ vì mùi vị cay thơm nồng của nó. Nhưng cần phân biệt rõ, dược liệu này không phải là tiêu. Mắc khén ra quả tầm tháng 10 – 11.
Nếu như để làm gia vị, thường người ta chỉ dùng quả, hạt và lá non. Còn để làm thuốc, người ta còn dùng cả quả, hạt và vỏ thân, vỏ rễ.
Công Phong (t/h)
